انواع حفظ قرآن

حفظ قرآن به دو شکل ممکن است : 1 . حفظ ترتیبى 2 . حفظ موضوعى [حـفـظ ترتیبى ] یعنى حفظ آیات از ابتداى قرآن تا پایان آن .] حفظ موضوعى ] به معناى حفظ آیات دسـتـه بـنـدى شـده در مـوضـوع هـاى مـتـفـاوت است کسانى که از حافظه ى متوسط و وقت بـیـش تـربرخوردارند, شایسته است در مسیر حفظ ترتیبى گام بردارند .
براى آنان که از حافظه ى مـتـوسـط یـا فرصت کافى بى بهره اند, حفظموضوعى یا حفظ بعضى از سورهاى کوچک و داراى فضیلت سودمندتر است .
کسانى که به هیچ وجه توان حفظ آیات قرآن راندارند, باید بسیار سجده به جـاى آورنـد .
یـکـى از یـاران پـیـامـبراسلام (ص ) نزد حضرت آمد و گفت : قرآن از ذهنم رمیده ونگهدارى اش برایم دشوار شده است . حضرت فرمود: [لا تحمل علیک ما لا تطیق و علیک بالسجود [
 کارى که توان انجامش را ندارى , انجام مده , و بر تو بادسجده کردن . مراحل حفظ قرآن حفظ قرآن مراحلى دارد . که رعایت آن ها بسیار سودمند است . این مراحل عبارت است از :

1 - نقطه ى شروع

حـفـظ جـزء اول قرآن از حفظ جزء دوم مشکل تر است , و حفظجزء دوم از جزء سوم دشوارتر .
بدین سبب , یکى ازدانشمندان مى گوید: هرکه پنج جزء قرآن را حفظ کند , باید به حفظ کل قرآن امیدوار باشد . حـفـظ قـرآن در آغاز کار دشوارتر است و هر چه پیش تر رویم ,دشوارى ها کم تر مى شود .
از این رو, شـایـسـته است براى جلوگیرى ازدلسردى حفظ رااز آسان ترین مکان آغاز کنیم .
موارد زیر براى شروع حفظ مناسب ترین آیات شمرده مى شود: الف ) فهرست سوره هاى قرآن ب ) جزء سى ام ج ) داستان هاى قرآن در بسیارى از کشورها, جزء سى ام قرآن - که سوره هایش کوچک و یادگیرى اش تا اندازه یى آسان تر است - با عنوان عم جزء جداگانه چاپ مى شود و متن درسى قرار مى گیرد .

2 - کیفیت حفظ

نـخـست باید سوره یا جزءمورد نظر را تقسیم بندى کردو سپس به حفظ آن پرداخت .
با این روش , حجم آیات سوره یا جزء کم تر و کارحافظ آسان تر مى نماید پس از تقسیم بندى سوره یا جزء, نوبت به حفظ مى رسد .
براى حفظ دو راه وجود دارد: الف ) حفظ آیات بر اساس صفحه ب ) حفظ آیات بر اساس شماره در راه اول , به طور متوسط سهمیه ى هر روز یک صفحه است .
اگر کسى این شیوه را انتخاب کرد, بـایـد تا آخر قرآن بدان پاى بند ماندو بر اساس صفحه پیش رود . در شیوه ى دوم , مناسب ترین راه این است که آیات پنج تا پنج تا به خاطر سپرده شود, زیرا کسى که شماره هاى 1 و 5 و 10 و ...
را حفظ کـنـد, شـماره هاى بین آن ها را ناخودآگاه به خاطر مى سپارد و براى این کار به تمرکز شدید فکر نـیـاز نـدارد . بـاایـن روش , خـوانـدن قرآن از آخر به اول نیز دشوارنیست و با اندکى تمرین امکان پذیراست .
بـایـد تـنـها پس از به خاطر سپردن دقیق یک آیه سراغ آیه ى دیگررفت , وقتى آیه ى دوم به خاطر سـپـرده شـد , باید دو آیه با هم تکرارشود و پس از اطمینان کامل , حفظ آیه ى سوم آغاز گردد .
بر ایـن اسـاس , وقـتـى پـنـج آیه به خاطر سپرده شد, باید آن قدر به تکرار شان ادامه داد که در ذهن اسـتقرار یابد .
پس از این مرحله , باید آیات پنج گانه هر روز دست کم پنج بار با فاصله تکرار شود تا در ذهن اثر عمیق نهد .
یک روان شناس مى گوید : به خاطر داشته باش که نیمى از آنچه امروز مى خوانى پس ازنیم ساعت فراموش خواهى کرد , و 23 آن را پـس از 9 سـاعـت و 34 آن رادر مـدت 6 روز و 45 آن را نـیـز در عـرض یـک مـاه از یـاد خواهى برد .

بنابر این , راه تثبیت آیات در ذهن تکرار روزانه ى آن ها درفاصله هاى مختلف و منظم است .
در روز بـعد, باید ابتدا پنج آیه ى روز پیش را چندین بار از حفظ خواند و سپس به حفظ پنج آیه ى بعدروى آورد . به کارگیرى دقیق این شیوه , حفظ قرآن کریم را آسان مى سازد .
در پـایـان ایـن بخش , باید یاد آور شد که براى حفظ آیه ى طولانى مى توان آن را به دو یا سه بخش تقسیم کرد و در مدت دو یا سه روز به خاطر سپرد .

] کمیت یا کیفیت [

آنچه به حفظ قرآن کمک مى کند و محفوظات قرآنى را متقن ومستحکم مى سازد, کیفیت است نه کـمـیـت . خوب به خاطر سپردن ,بیش از حجم محفوظات اهمیت دارد .
پس باید به تکرار - حتى اگر به طولانى شدن بسیار زمان حفظ قرآن بینجامد - ارج نهاد, زیرا تکرارپیوسته ى محفوظات بر دوام و استحکام آن ها مى افزاید .

3 - تثبیت محفوظات

نـگهدارى هر پدیده یى از ایجاد آن دشوارتر است . این قانون در[حفظ قرآن [ نیز جارى است .
پس از مـرحـلـه ى دشـوار حـفظ, باید دراندیشه ى مرحله ى دشوارتر تثبیت محفوظات بود .
تثبیت آیات درذهن به چند شکل زیر انجام مى پذیرد: 1- تکرار 2- گوش سپردن به نوارهاى قرآنى 3- نوشتن آیات در این میان , نیرومندترین و مؤثرترین ابزار تکرار است که در بحث آینده از آن , سخن گفته خواهد شد . شیوه ى تکرار تکرار خود به شکل هاى گوناگونى نیز تحقق مى یابد, براى مثال مى توان به سه شیوه ى زیر اشاره کرد :

1 - قرائت در نماز

قـرائت قـرآن در نمازهاى واجب و مستحب , نوعى تکرار شمرده مى شود .
در نماز واجب باید بعد از سـوره ى حـمـد یـک سـوره ى کـامل قرائت شود, ولى در نماز مستحبى بعد از حمد هر مقدار آیه خوانده شود, کافى است و نماز صحیح است .
بااجراى این روش , مى توان به تکرار محفوظات قرآنى پرداخت و آن هارا در ذهن متقن و مستحکم ساخت .

2 - تکرار انفرادى

حافظ قرآن باید روزانه بخشى از وقت خویش رابه تکرارمحفوظات اختصاص دهد . هرکس با توجه بـه حـافظه و موقعیت خویش مى تواند زمان مورد نیاز براى تکرار خود را در یابد, ولى تجربه نشان مى دهد که باید هر 10 روز یا حداکثر 30 روز به تدریج همه ى محفوظات قرآنى تکرار شود .
از آن جا که قرائت هر جزء به طورمتوسط نیم ساعت وقت مى خواهد, مى توان جدول زیر را, به عنوان روش مطمئن استقرار محفوظات در ذهن , به عاشقان قرآن ارائه داد: نوع حافظزمان لازم براى تکرار در روز کل قرآن یک ساعت و نیم 20 جزء یک ساعت 10 جزء نیم ساعت 5 جزء یک ربع نـاگـفـته نماند, مهم تلاوت قرآن است نه مرور آن در ذهن .
افزون براین , باید زمان تکرار در تمام روز تـقـسـیـم شود, براى مثال بهتر است حافظ کل قرآن زمان یک ساعت و نیم تکرار را به 3 نیم سـاعـت تـقـسـیـم کند: نیم ساعت صبح , نیم ساعت ظهر و نیم ساعت پیش از خواب شبانه .
البته مطلوب آن است که حافظ به زمان هاى یاد شده بسنده نکند و از هر فرصتى براى تکرار و استحکام محفوظاتش بهره گیرد . خداوند مى فرماید: [فاقرؤا ما تیسر من القرآن [ .
 هر قدر ممکن است قرآن تلاوت کنید . در پـایـان ایـن بخش , ذکر روش استاد طبلاوى در تکرار آیات , به عنوان یک الگو, سودمند به نظر مـى رسـد .
او روز جـمعه تکرار رامى آغازد و سوره هاى بقره , آل عمران و نساء را به پایان مى رساند .
روزیـکشنبه از ابتداى سوره ى یونس تا آخر نحل مى خواند و بر اساس تقسیم بندى خویش , تا پایان هفته یک بار قرآن راختم مى کند . اومى گوید : اختصاص داده ام و آن را به سرعتى بیش من براى مرور قرآن هر روز دو ساعت و نیم وقت از ترتیل تلاوت مى کنم , چرا که تلاوت با تجوید زمان بیش ترى مى طلبد .
سهم هر روز من این است که در هرنیم ساعت یک جزء بخوانم و این دو ساعت ونیم را به این طریق در روز تقسیم کرده ام که صـبح یک ساعت یعنى دو جزء, عصر یک ساعت یعنى دو جزء و هنگام خوابیدن نیز نیم ساعت یعنى یک جزء که روى هم رفته پنج جزء را قرائت مى کنم .

3 - عرضه بر دیگران

یـکـى از راه هاى تکرار محفوظات قرآنى , عرضه بر دیگران است .
حافظ قرآن هنگام عرضه به نقاط ابـهـام و ضـعـف خـود پـى مـى برد ومحفوظاتش متقن ومستحکم مى گردد . پیامبر اسلام (ص ) کـه فـصـیـح تـریـن مـردم اسـت و قـرآن را از جـبـرئیل دریافت مى کرد - در ماه رمضان هر سال محفوظاتش رابر جبرئیل عرضه مى داشت .
صحابه نیز محفوظات خویش را بر پیامبر عرضه مى کردند تا بردرستى اندوخته هاى قرآنى شان مهر تایید زنند و اطمینان یابند .
حافظ قرآن مى تواند با شرکت در محافل حفظ یا گزینش دوست به تکرار آیات بپردازد یا دست کم محفوظات خود را بر یکى از بستگان و آشنایانش عرضه کند .

شیوه ى حفظ آیات همانند

در حـفظ قرآن , به ویژه دراثناى آن , با مسئله یى به نام حفظ [آیات همانند ] روبه رو مى شویم .
براى حـفـظ ایـن آیـات , باید آن ها را چندبرابر آیات دیگر تکرار کرد تا از دوام بیش ترى برخوردار شوند, آیات همانند به شکل هاى مختلف دیده مى شوند .
گاه دو یا چند آیه ,جز دریک یا دو حرف یا کلمه , باهم شبیه اند, مانند آیات 84 آل عمران و136 بقره : [قـل امنا باللّه و ما انزل علینا و ما انزل على ابرهیم و اسمعیل واسحق و یعقوب والاسباط و ما اوتى موسى و عیسى و النبیون من ربهم لانفرق بین احدمنهم و نحن له مسلمون [.
] قـولوا امناباللّه و ما انزل الینا و ما انزل الى ابراهیم و اسمعیل واسحق و یعقوب والاسباط و ما اوتى موسى و عیسى و ما اوتى النبیون من ربهم لا نفرق بین احدمنهم و نحن لهمسلمون
ایـن دو آیـه در کـلمات :[قل و قولوا], [علینا و الینا] و [على ابراهیم و الى ابراهیم ] با یکدیگر تفاوت دارند . افزون براین , در آیه ى دوم واژه ى [و ما اوتى ] دوبار تکرار شده است .
این همانندى به شکلى دیگر در سوره ى انشراح دیده مى شود: [فان مع العسر یسرا .
  ان مع العسر یسرا .[
  این دو آیه تنها در فاى آغازین تفاوت دارند . گاه این شباهت تنها در پایان آیات است , مانند آیات 1 احزاب و30 دهر: [یا ایها النبى اتق اللّه و لا تطع الکافرین و المنافقین ان اللّه کان علیما حکیما .] و ما تشاؤن الا ان یشاء اللّه ان اللّه کان علیما حکیما [
زمانى نیز این تشابه تنها در صدر آیات است , مانند آیات 10 و116 آل عمران : [ان الذین کفروا لن تغنى عنهم اموالهم و لا اءولادهم من اللّه شیئا و اولئک هم وقود النار [.
] ان الـذیـن کـفـروا لـن تـغـنـى عـنـهـم امـوالـهـم و لا اءولادهـم مـن اللّه شـیـئاو اولئک اءصحاب النارهم فیهاخالدون ] گـاه دو آیه با یکدیگر همانند است , ولى کلمات متفاوت نیزدرآن ها به چشم مى خورد, مانند آیات 100 و 149 آل عمران : ] یا ایها الذین آمنوا ان تطیعوا فریقا من الذین اوتوا الکتاب یردوکم بعد ایمانکم کافرین [.
] یا ایها الذین آمنوا ان تطیعوا الذین کفروا یردوکم على اعقابکم فتنقلبوا خاسرین [ .
  بـرخـى اوقـات تـنـها عبارت میانى دو آیه با یکدیگر شبیه است ودر صدر و پایان شان تفاوت دیده مى شود, مانند آیات اول صف وجمعه : [سبح للّه ما فى السموات و ما فى الارض و هو العزیز الحکیم [ .
] یسبح للّه ما فى السموات و ما فى الارض الملک القدوس العزیز الحکیم .[
  بـى تـردیـد شـکل هاى همانندى بسیار است و بررسى همه ى آن هاما رااز هدف اصلى باز مى دارد . آنـچـه بـدیـن مـجـمـوعه مرتبط است ,شیوه ى به خاطر سپردن آن هاست .
دراین باره , روش هاى متعددى وجود دارد که عبارت است از :

1 - تکرار

براى حفظ و استقرار آیات همانند, باید آن ها را چند برابرآیه هاى معمولى تکرار کرد .

2 - روش مقایسه

[ مـقـایـسـه ] یعنى کنار هم قرار دادن آیات همانند و به حافظه سپردن دقیق موارد اختلاف آن ها, بـراى مـثـال وقـتـى آیـه هـاى 136 بقره و 84 آل عمران را کنار هم مى نهیم و دقت مى کنیم , در مـى یـابـیـم که آیه ى 136 بقره کلمه ى [قولوا] دارد و آیه ى 84 آل عمران [قل ] دراولى [الى ] و در دیـگرى [على ] دیده مى شود . افزون براین , در اولى [اوتى ] دوبار تکرار شده است . پس این دوآیه در سه مورد با یکدیگراختلاف دارند .
وقتى آیات همانند را یک جا قرار دهیم و بایکدیگرمقایسه کنیم , در حافظه بهتر جاى مى گیرند و از دوام بیش ترى برخوردار مى شوند .

3 - روش تناسب

یـکى از بهترین و سودمندترین راه هاى حفظ آیات همانند, روش [تناسب صدر و ذیل ] است که در فـن بدیع [تمکین [ خوانده مى شود .
تمکین یعنى آن که ذیل آیه با صدر آن در معنا تناسب دارد,براى مثال درآیه 103 انعام مى خوانیم : لاتدرکه الابصار و هو یدرک الابصار و اللطیف الخبیر .
] او خدا] را هیچ چشمى در نمى یابد و او بینندگان رامشاهده مى کند, و او نامرئى وآگاه است . بـى تـردیـد وقـتـى چـیـزى لطیف باشد چشم ها از دیدنش ناتوانند . بنابراین , کلمه ى [اللطیف ] با جـمـلـه ى [لاتدرکه الابصار] مناسبت دارد .
افزون براین , هرکس از حقیقت اشیا آگاه باشد, خبیر خوانده مى شود . پس کلمه ى [الخبیر] با جمله ى [و هو یدرک الابصار] متناسب است .

در آیه ى16 نساء نیز مى خوانیم : [و الذان یاءتیانها منکم فاذوهما فان تابا و اصلحا فاعرضواعنهما ان اللّه کان توبا رحیما .[
  هـرکـس از مـسـلـمانان کردار ناشایست مرتکب شود چه زن چه مرد, آن ها را با سرزنش بیازارید .
چنانچه توبه کردند, متعرض آنها نشوید, زیراخداوند توبه ى خلق رامى پذیرد و مهربان است .
در صدر این آیه , جمله ى [فان تابا و اصلحا] و در پایان آن صفات [توابا] و[رحیما] ذکر شده است که با [تابا] و [اصلحا] تناسب دارد . البته گاه میان کلمات و عبارات صدر و ذیل آیه به ظاهر تناسبى مشاهده نمى شود, ولى با دقت و تامل بیش تر مى توان رگه هاى تناسب راشناسایى کرد .

4 - روش قرداد

] قرداد] یعنى رمزى که حافظ قرآن براى به خاطر سپردن دقیق آیات همانند درست مى کند .
البته ایـن رمز گاه معنا و مفهوم روشنى ندارد و تنهاحافظ را در تداعى الفاظ آیات یارى مى دهد, براى مثال در آیات 176 و 177 و 178 سوره ى آل عمران به ترتیب مى خوانیم : [ولایحزنک الذین ...
و لهم عذاب عظیم .
] ان الذین اشترو ...
و لهم عذاب الیم .
] و لایحسبن الذین ...
و لهم عذاب مهین .
] بـراى حـفظ آخر این آیات - که با یکدیگر همانند است - قرارداد[عام ] سودمند مى نماید .
سه حرف [ع ], [الف ] و [م ] به ترتیب حروف آغازین کلمات [عظیم ], [الیم ] و [مهین ] است و نشان مى دهد که ایـن کـلـمـات بـه تـرتیب [عظیم , الیم و مهین ] دراین سه آیه آمده است
در آیه ى154 آل عمران مى خوانیم : ثم انزل علیکم ...
و لیبتلى اللّه ما فى صدورکم و لیمحص ما فى قلوبکم ...
درایـن آیـه , کـلمه هاى [صدورکم ] و [قلوبکم ] به طور معمول اشتباه مى شود .
در این جا, مى توان مـقـدم بـودن حـرف [ص ] بـر [ق ] درحـروف الفبا را رمز قرار داد و در زمان تردید با توجه به این رمزدریافت که [صدورکم ] پیش از [قلوبکم ] قرار دارد .
این قراردادهابیش ترشخصى و مبهم است , ولى رمزهاى غیرمبهم و قابل استفاده براى همگان نیز وجود دارد که چند نمونه از آن عبارت است از: 1 - در قرآن همواره کلمه ى [ولى ] بر [نصیر] مقدم است , مانندآیات زیر: و اللّه اعلم باعدائکم و کفى باللّه ولیا وکفى باللّه نصیرا .
 واجعل لنا من لدنک ولیا واجعل لنا من لدنک نصیرا .
 ومالکم من دون اللّه من ولی و لا نصیر .

2-در قرآن همیشه [سمیع ] پیش از [علیم ] آمده است , مانندآیات زیر: ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم .
 فسیکفیکهم اللّه و هو السمیع العلیم .
 ان اللّه سمیع علیم .