سوره هاى مکى و مدنى

الف ) فایده این تقسیم

آیات و سوره هاى قرآن کریم به دو بخش مکى و مدنى تقسیم گردیده اند.

دلیل این تقسیم فواید و ثمراتى بوده که بر آن مترتب مى شده است .

اینک به برخى از آنهااشاره مى کنیم :

1. شناخت سیر دعوت و رسالت پیامبر و نحوه تبیین و تشریع احکام و قوانین درقرآن .

2. فوایدى که از جهت تقیید و یا تخصیص مطلقات و عمومات قرآنى با شناخت تقدیم و تاءخیر آیات و سوره ها حاصل مى گردد و نیز احیانا تشخیص آیات ناسخ ازمنسوخ .

3. آگاهى بر یکى از ابعاد اعجاز قرآن و تحریف ناپذیرى آن که از راه تاءمل و تدبردر سوره هاى مکى و مـدنـى به دست مى آید.

توضیح این که , سوره هاى مکى غالباسوره هایى کوچک و با آیاتى کوتاه و مـوزونـنـد, بـه خلاف سوره هاى مدنى .

این ویژگى ها در آغاز نزول قرآن از طرفى اعجاز قرآن در نـاحـیـه تحدى و از سوى دیگرتحریف ناپذیرى آن را به خاطر سهولت در فراگیرى و حفظ نمایان مى سازد.

ایـن فـوایـد سبب گشته است تا بسیارى تاءکید نمایند که ورود در تفسیر و فهم آیات قرآن بدون اطلاع از سوره هاى مکى و مدنى امکان پذیر نیست .

ب ) ضابطه این تقسیم

در تفکیک آیات و سوره هاى مکى از مدنى , سه معیار و ضابطه ذکر شده است :

1 . ضابطه زمانى ,

2 . ضابطه مکانى ,

3 . ضابطه خطابى .

1. ضـابطه زمانى : در این معیار, هجرت پیامبراکرم (ص ) ملاک قرار گرفته است .

هرآیه و سوره اى کـه قـبل از هجرت و یا در اثناى هجرت قبل از رسیدن به مدینه نازل شده باشد, مکى و آنچه پس از هجرت نازل گردیده ـ اگرچه در مکه نازل شده باشد ـ مدنى است .

2. ضـابطه مکانى : در این معیار, مکان نزول آیه تعیین کننده مکى یا مدنى بودن آن است .

هرچه در مـکه و اطراف آن نازل شده باشد, مکى و هرچه در مدینه و اطراف آن نازل شده باشد, مدنى است .

بر این اساس آیات و سورى که نه در مکه و نه در مدینه نازل شده باشند, نه مکى اند و نه مدنى .

3. ضابطه خطابى : آیات و سورى که خطاب به مردم مکه است , یعنى در آنهاخطاب یا ایها الناس به کـار رفـته مکى , و آیات و سورى که خطاب به مردم مدینه است , یعنى در آنها خطاب یا ایها الذین آمنوا به کار رفته مدنى هستند.

(ابن مسعود) مشهور در میان مفسران , انتخاب ضابطه اول در تفکیک بین سوره هاى مکى ومدنى است

ج ) ویژگى هاى سوره هاى مکى و مدنى

جعبرى گفته است : براى شناخت مکى و مدنى دو روش وجود دارد: سماعى و قیاسى .

سماعى , همان است که نزول هر سوره در مکه یا مدینه به مانقل شده باشد.

در روش قـیـاسى هر سوره اى که در آن فقط یا ایها الناس یا کلا یا اول آن حروف مقطعه باشد (به استثناى بقره و آل عمران ) یا قصه حضرت آدم وابلیس (غیر از بقره ) و یا قصص انبیا و امت هاى گـذشـتـه در آن آمـده بـاشـد,مـکـى اسـت و هـر سـوره اى کـه در آن فـریـضـه یا حدى باشد مدنى است .

به طور کلى با تدبر در محتواى آیات و سوره هاى قرآن و مقایسه میان آیات , مى توان براى هریک از آیـات و سـوره هاى مکى یا مدنى , ویژگى هایى را برشمرد.

این ویژگى هاگرچه نمى توانند کلیت داشته باشند, اما راهنماى خوبى براى تشیخص مکى و مدنى بودن آیه ها و سوره ها هستند.

ویژگى هایى که غالبا در سوره هاى مکى وجود دارند, عبارتند از:

1. دعـوت بـه اصـول عـقـاید, مثل ایمان به خدا و روز قیامت و تصویر نمودن صحنه هاى حساب و حالات بهشتیان و دوزخیان .

2. کوچکى سوره ها و کوتاهى و موزون بودن آیه ها و ایجاز در خطابات .

3. مجادله با مشرکان و ابطال عقاید آنها.

4. کـثرت قسم به خداوند, روز قیامت , قرآن و جز اینها.

در سوره هاى مکى نزدیک به سى سوگند وجـود دارد, در حـالـى کـه در مدنى ها تنها در یک مورد که آیه هفت سوره تغابن است : بلى وربى لـتـبـعثن ثم لتنبئن بما علمتم , آرى سوگند به پروردگارم ,حتما برانگیخته خواهید شد, سپس شما را به آنچه کرده اید واقف خواهند ساخت .

5. کثرت قصص انبیا و امت هاى پیشین و داستان حضرت آدم و ابلیس .

6. کثرت استعمال یا ایها الناس و قلت استعمال یا ایها الذین آمنوا .

در ایـن مـورد برخى به طور کلى گفته اند: هر سوره اى که در آن یا ایها الناس باشد,مکى است .

ولى چنین نیست , زیرا سوره بقره با این که مدنى است در آیه 21 و 168خطاب یا ایها الناس وجود دارد و همین طور در آیه اول سوره نساء که مدنى است یاایها الناس است .

ابن حصار گفته است : همه متفقند که سوره حج مکى است , ولى در آیه 77 از این سوره خطاب یا ایها الذین آمنوا ارکعوا و اسجدوا...

وجود دارد .

7. آیه ها و سوره هاى مکى پرحرارت , تند و با شدت لحنند و تجانس صوتى درآیات وجود دارد.

8. دعـوت بـه ارزش هـاى دیـنـى و اخـلاق متعالى , نظیر محبت , اخلاص , احترام به غیر, اکرام به هـمـسـایـه , نیکى به والدین و مبارزه با عادات زشت اخلاقى , مانند قتل وخونریزى و خوردن مال یتیم و.... ضمنا هر سوره اى که حروف مقطعه در آغاز آن باشد ـ به جز بقره و آل عمران آمکى است .

ویژگى هایى که غالبا در سوره هاى مدنى وجود دارد, بدین قرار است :

1. طولانى بودن سوره ها و آیات ,

2. مجادله با اهل کتاب ,

3. رویارویى با منافقان ,

4. کثرت ذکر جهاد و اذن به جهاد و احکام آن ,

5. تشریح احکام حدود, فرایض , حقوق , ارث , قوانین سیاسى و اقتصادى ومعاهدات ,

6. تفصیل ادله و براهین بر حقایق دینى .

---

درسنامه علوم قرآنى

منبع: http://www.balagh.net/persian/quran/index.php

نویسنده: حسین جوان آراسته