تسنیم

مطالب قرآنی: مقالات-حدیث-گزارش-درباره قرآن-پند بزرگان-کتابشناسی-علوم قرآنی-حفظ قرآن-شان نزول-پرسش و پاسخ-آیامیدانید-دین و زندگی

تسنیم

مطالب قرآنی: مقالات-حدیث-گزارش-درباره قرآن-پند بزرگان-کتابشناسی-علوم قرآنی-حفظ قرآن-شان نزول-پرسش و پاسخ-آیامیدانید-دین و زندگی

معیار و ملاک تشخیص سوره‏هاى مکى و مدنى

 

طبق آمارى که از روایات ترتیب نزول به دست مى‏آید،86 سوره مکى و 28سوره مدنى است که در این گروه بندى سه معیار وجود دارد:

 

1- معیار زمان:بیش‏تر مفسرین معتقدند که معیار مکى یا مدنى بودن هجرت‏پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله از مکه به مدینه است. هر سوره‏اى که پیش از هجرت نازل شده مکى‏و هر سوره‏اى که پس از هجرت نازل شده است مدنى به شمار مى‏رود،خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها.و حتى در مکه در سفر حج‏یا عمره یا پس ازفتح،چون پس از هجرت بوده است،مدنى محسوب مى‏شود.ملاک هجرت نیزداخل شدن به مدینه است.بنابر این آیاتى که پس از هجرت از مکه و پیش از ورودبه مدینه،در راه بر پیامبر نازل شده است،مکى محسوب مى‏شود.مثلا آیه ان الذی‏فرض علیک القرآن لرادک الى معاد... (1) بر اساس این تعریف و ملاک که پس از خروج ازمکه در راه بر پیامبر نازل شده،مکى است.

 

2- معیار مکان:هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکى است.و هر چه‏در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنى است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن‏نازل شده باشد.پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکى است و نه‏مدنى.در این زمینه جلال الدین سیوطى روایتى آورده است که پیامبر صلى الله علیه و آله فرمودند:

<انزل فى ثلاثة امکنة:مکة و المدینة و الشام‏»که طبق گفته ابن کثیر،مقصود از شام‏تبوک است (2) .

 

3- معیار خطاب:هر سوره‏اى که در آن،خطاب به مشرکان مى‏باشد مکى و هرسوره‏اى که در آن خطاب به مؤمنان مى‏باشد،مدنى است.در این زمینه ازعبد الله بن مسعود حدیثى آورده‏اند که گفته است:<هر سوره که یا ایها الناس در آن‏به کار رفته باشد،مکى است و هر سوره که یا ایها الذین آمنوا در آن به کار رفته باشدمدنى است‏» (3) ،زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان. البته درسوره‏هاى مدنى مانند سوره بقره، یا ایها الناس به کار رفته که کلیت این معیار راخدشه‏دار مى‏کند.

براى تشخیص سوره‏هاى مکى و مدنى،ملاک‏هایى را مشخص کرده‏اند که هریک به تنهایى نمى‏تواند ملاک جامع و مانع باشد.بلکه این ملاک‏ها روى هم رفته تاحدودى تعیین کننده است.به طور کلى ملاک‏ها و علایم براى تشخیص،عبارت‏است از:1)نص و خبر،2) علایم صورى و ظاهرى،3)علایم محتوایى و معنوى.

 

علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبرى(متوفاى 732)مى‏گوید:<براى‏شناخت مکى و مدنى دو راه وجود دارد: سماعى،که از راه نقل و روایت‏به دست‏مى‏آید.قیاسى،که از روى ضابطه تشخیص داده مى‏شود».آن گونه که علقمة بن قیس(متوفاى 62)از عبد الله بن مسعود روایت کرده است:<هر سوره‏اى که در آن یا ایهاالناس آمده باشد یا لفظ‏<کلا»استعمال شده باشد یا در ابتداى آن حروف مقطع‏باشد-جز زهراوین(بقره و آل عمران)و نیز سوره رعد که بنا بر قولى مدنى است-یادر آن قصه آدم و ابلیس آمده باشد-جز سوره‏هاى طولانى-یا سوره‏اى که در آن‏سر گذشت انبیاى سلف و امت‏هاى گذشته آمده باشد مکى است،و هر سوره‏اى که‏در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعى سخن گفته شده باشد،مدنى است‏» (4) .

 

 

برخى خصوصیات دیگرى براى شناخت‏سوره‏هاى مکى و مدنى ذکر کرده‏اندکه عبارت است از:

 

1- کوتاهى آیات درون یک سوره و نیز کوتاهى سوره،نوعا مکى بودن آن رامى‏رساند.و بلندى آیه‏هاى یک سوره علاوه بر بلندى سوره نوعا مدنى بودن آن راثابت مى‏کند.

 

2- لحن تند و شدید سوره بیش‏تر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج ومقاومت در مقابل حق بوده‏اند،ولى لحن ملایم و خفیف، مدنى بودن سوره رامى‏رساند که بیش‏تر خطاب به مؤمنین است.

 

3- بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگى‏هاى‏سوره‏هاى مکى است.و در سوره‏هاى مدنى بیش‏تر از تفاصیل احکام و بیان‏شریعت اسلام سخن گفته شده است.

 

4- دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در راى و سلامت عقیده و ترک‏لجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشه‏هاى‏تهى و بى‏اساس آنان،از خصایص سوره‏هاى مکى به شمار مى‏رود.در حالى که‏برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روى در عقاید و افکار و اندیشه‏ها و نیزمبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنان از ویژگى‏هاى سوره‏هاى مدنى است.

 

5- غالبا خطاب‏ها با عنوان یا ایها الناس... از ویژگى‏هاى سور مکى است و باعنوان یا ایها الذین آمنوا از خصایص سور مدنى است.

البته این ویژگى‏ها هرگز کلیت ندارد،بلکه صرفا درباره برخى از انواع صدق‏مى‏کند.و در صورت اجتماع چندین خصیصه،اگر موجب علم و یقین شود و نص‏معارضى در میان نباشد،قابل اعتماد است،و موجب قوت احتمال و اطمینان‏مى‏شود.در این صورت است که نتیجه کار برد فقهى و تاریخى و غیره دارد.بنابر این‏ملاک تشخیص مکى و مدنى،یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعى مى‏گویند.یااجتهاد و شواهد ظاهرى و صورت جمله بندى و داشتن سجع و وزن و کوتاهى آیات‏و سوره‏هاست‏یا شواهد محتوایى است.بدین معنا که شکل بیان اصول عقاید واحکام و برخورد با کفار و منافقین نشانه مکى و مدنى بودن سوره است.

 

 


1- قصص 28:85.

2- الاتقان،ج 1،ص 23.

3- المستدرک،ج 3،ص 18-19.

4- البرهان،ج 1،ص 189.

علوم قرآنى، صفحه 81

منبع: http://www.balagh.net/persian/quran/index.php

 

نویسنده: آیت الله محمد هادی معرفت

 

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد